بدان که سوره مبارکه حمد چنانچه مشتمل به جمیع مراتب وجود، مشتمل است به جمیع مراتب سلوک، و مشتمل بر- به طریق اشاره- به جمیع مقاصد قرآن. و غور در این مطالب گرچه محتاج است به بسطى تام و منطقى غیر از این منطق، ولى اشاره به هر یک از آنها خالى از فائده بل فوائدى براى اصحاب معرفت یقین نیست.
پس، در مقام اول گوییم که ممکن است بسم الله الرحمن الرحیم اشاره به تمام دائره وجود و دو قوس نزول و صعود باشد. پس، اسم الله مقام احدیت قبض و بسط، و رحمن مقام بسط وظهور است، که قوس نزول است؛ و رحیم مقام قبض و بطون است، که قوس صعود است.
و الحمدلله اشاره توان بود به عالم جبروت و ملکوت اعلى که حقایق آها محامد مطلق اند. و رب العالمین به مناسبت تربیت و عالمین، که مقام سوائیت است، اشاره توان بود به عوالم طبیعت که به جوهر ذات، متحرک و مترصم و در تحت تربیت است.
و مالک یوم الدین اشاره به مقام وحدت و قهاریت و رجوع دائره وجود است. و تا اینجا تمام دائره وجود نزولاً و صعوداً ختم شود.
و در مقام دوم گوییم که استعاذه- که مستحب است- اشاره شاید باشد به ترک غیر حق و فرار از سلطنت شیطانیه. و چون این، مقدمه مقامات است نه جز مقامات- زیرا که تخلیه، مقدمه تحلیه است و بالذات از مقامات کمالیه نیست- از این جهت استعاذه جزء سوره نیست، بلکه مقدمه دخول در آن است.
و تسمیه اشاره شاید باشد به مقام توحید فعلى و ذاتى، و جمیع بین هر دو. و الحمدلله تا رب العالمین شاید اشاره باشد به توحید فعلى. و مالک یوم الدین اشاره به فناء تام و توحید ذاتى. و ایاک نعبد شروع شود به حالت صحو و رجوع. و عبارت دیگر، استعاذه سفر از خلق است به حق و خروج از بیت نفس است.
و تسمیه اشاره به تحقق به حقانیت است پس از خلع از خلقیت و عالم کثرت. والحدلله تا رب العالمین اشاره است به سفر از حق بالحق فى الحق. و در مالک یوم الدین تمام شود.. در اهدنا الصراط المستقیم این سفر به اتمام رسد.
و در مقام سوم گوییم که این سوره شریفه مشتمل است بر عمده مقاصد الهیه در قرآن شریف؛ زیرا که اصل مقاصد قرآن، تکمیل معرفةالله و تحصیل توحیدات ثلاثه، و رابطه مابین حق و خلق، و کیفیت سلوک الى الله، وکیفیت رجوع رقایق به حقیقة الحقایق، و معرفى تجلیات الهیه جمعاً و تفصیلاً و فرداً و ترکیباً، و ارشاد حق سلوکاً و تحقیقاً، و تعلیم عباد علماً و عملاً و عرفاناً و شهوداً؛ و جمیع این حقایق در این سوره شریفه با کمال وجازت و اختصارى که دارد موجود است.
پس، این سوره شریفه فاتحةالکتاب و ام الکتاب، و صورت اجمالیه‏اى از مقاصد قرآن است. و چون جمیع مقاصد کتاب الهى برگشت به مقصد واحد کند و آن حقیقت توحید است، که غایت همه نبوات و نهایت مقاصد همه انبیاء عظام (علیهم السلام) است، و حقایق و سرایر توحید در آیه مبارکه بسم‏الله منطوى است؛ پس این آیه شریفه اعظم آیات الهیه و مشتمل بر تمام مقاصد کتاب الهى است؛ چنانچه در حدیث شریف وارد است.
و چون باء ظهور توحید، و نقطه تحت الباء سر آن است، تمام کتاب ظهوراً و سراً در آن با موجود است. و انسان کامل، یعنى وجود مبارک علوى (علیه الصلوة والسلام) همان نقطه سر توحید است؛ و در عالم آیه‏اى بزرگتر از آن وجود مبارک نیست، پس از رسول ختمى (صلى‏الله علیه وآله)؛ چنانچه در حدیث شریف وارد است.